Al eerder toonde Elga de Vries aan dat het afweersysteem bij patiënten met de ziekte van Alzheimer in een vroeg stadium is verstoord. De hoogleraar Neuro-immunologie in Amsterdam UMC gaat nu onderzoeken welke factoren dat systeem uit balans brengen. Vanwege deze unieke benadering heeft de European Research Council haar een Advanced beurs gegeven van 2,5 miljoen euro.

Tekst: Jasper Enklaar • Foto: Mark Horn

De meeste wetenschappelijke onderzoeken naar de ziekte van Alzheimer richten zich op de eiwitophopingen in de hersenen die schade aanrichten aan de zenuwcellen. Dat ook het afweersysteem een rol speelt bij deze neurodegeneratieve aandoening, krijgt minder aandacht. Dat is juist het onderwerp waarin Elga de Vries zich binnen het BRAIN-project heeft vastgebeten. Zij is hoofd van de onderzoeksgroep Neuro-immunologie binnen de afdeling Moleculaire Celbiologie en Immunologie van Amsterdam UMC. “Er is al redelijk veel bekend over ontstekingsreacties in de hersenen bij patiënten met de ziekte van Alzheimer. Over hun verstoorde afweersysteem in de periferie – dus in de bloedbaan – is de kennis echter nog heel beperkt. Wij proberen daar meer inzicht in te krijgen.”

Mild Cognitive Impairment

Het team van De Vries werkt nauw samen met het Alzheimercentrum Amsterdam. Dat centrum leverde onder andere de bloedmonsters van patiënten om daarin ontstekingscellen te kunnen bestuderen. Dit onderzoek gebeurde met CyTOF, een geavanceerde techniek waarmee het mogelijk is de aantallen van de verschillende soorten ontstekingscellen in kaart te brengen. De Vries: “We zagen dat bij mensen met Mild Cognitive Impairment (MCI) – dat is een vroege vorm van Alzheimer – het afweersysteem fors uit balans was. Zo waren de CD8 T-cellen in verhoogde mate aanwezig. De hoeveelheid cellen die betrokken zijn bij de regulatie van het afweersysteem – de regulatoire T-cellen – bleek daarentegen te zijn afgenomen. Ook in hersenmateriaal van overleden Alzheimerpatiënten, verkregen van de Nederlandse Hersenbank, zagen we CD8 T-cellen. Onze hypothese is dat ontstekingscellen vooral een rol spelen bij het aanwakkeren van de ziekte. We willen deze stelling onderbouwen met verder onderzoek naar het immuunsysteem.”

“Het is een invalshoek waar nog nooit iemand naar heeft gekeken.”

Op persoonlijke titel
Een andere vraag die De Vries wil beantwoorden, is welke factoren het immuunsysteem verstoren. Ze heeft wel een sterk vermoeden. Dat idee is mede gebaseerd op onderzoek van haar groep naar multiple sclerose (MS), een geheel ander ziektebeeld waarbij eveneens zenuwcellen verloren gaan en het immuunsysteem is verstoord. De onderzoekers hebben zowel bij MS als bij de ziekte van Alzheimer gekeken welke stofjes in het bloed onderling in verband staan met het veranderende afweersysteem. Daaruit bleek dat het om vetachtige stoffen, zogenaamde lipiden, gaat. MS- en Alzheimerpatiënten hebben een ander lipidenprofiel dan gezonde proefpersonen. De Vries wil nu uitzoeken welke lipiden specifiek zijn betrokken bij de vroege verstoring van het immuunsysteem bij mensen met de ziekte van Alzheimer. Voor deze unieke benadering en op basis van haar wetenschappelijke carrière heeft ze op persoonlijke titel een Advanced beurs van 2,5 miljoen euro gekregen van de European Research Council (ERC). “Het is inderdaad bijzonder dat deze beurs aan mij persoonlijk is toegekend maar dat heb ik toch vooral te danken aan mijn onderzoeksteam.”

Lipidomics

De nieuwe wetenschappelijke studie is gericht op twee verschillende klassen lipiden die betrokken zijn bij het reguleren van het immuunsysteem: sphingolipiden en gespecialiseerde lipidenmediatoren. De Vries wil weten welke rol ze precies vervullen. Dit gaat ze onderzoeken met lipidomics, een techniek die een uitgebreide analyse geeft van alle lipiden in een bloedmonster. “Normaal is er een balans tussen beschermende en schadelijke lipiden. Ik denk dat bij de ziekte van Alzheimer de schadelijke lipiden relatief meer aanwezig zijn dan de lipiden die ontstekingen oplossen. Als we weten welke lipiden gunstig werken, kunnen we die gebruiken om de balans in het immuunsysteem te herstellen.” Het hoofd van de onderzoeksgroep Neuro-immunologie denkt dat beïnvloeding van het afweersysteem interessant is omdat dit al in een vroeg stadium van de ziekte van Alzheimer is ontregeld. “We kijken overigens niet alleen in de periferie maar ook in het brein van overleden alzheimerpatiënten. Het lijkt dat ook daarin de lipidenbalans is verstoord met als gevolg dat zenuwcellen beschadigen.”

Bloed-hersenbarrière

De Vries wil niet de illusie wekken dat binnen vijf jaar met deze benadering de ziekte van Alzheimer tot het verleden behoort. Daarvoor is de aandoening volgens haar veel te complex. “Het zou al een geweldige stap zijn om ooit met bioactieve lipiden het ziekteproces te vertragen. Het is een invalshoek waar nog nooit iemand naar heeft gekeken. Die lipiden worden onder andere gemaakt uit voeding. Je zou dan aan een dieet moeten denken waarbij je tevoren uitzoekt hoe die lipiden in het lichaam worden gemaakt en uiteindelijk in het brein terechtkomen.” Die lipiden zullen tevens een gunstige werking op de bloed-hersenbarrière hebben”, vervolgt De Vries. “Die is bij mensen met de ziekte van Alzheimer als het ware lek, waardoor ontstekingscellen de kans krijgen het brein binnen te dringen. Als we de gunstige lipiden vinden en daarmee het immuunsysteem kunnen resetten, zal dat tevens leiden tot een gezondere bloed-hersenbarrière en een gezonder vaatbed in het algemeen.” •