Helder communiceren over risico’s, het is een vak apart. Hoogleraar risico-communicatie Danielle Timmermans weet daar alles van. Met het onderzoek van haar groep draagt zij onder meer bij aan effectievere communicatie over de risico’s van de bevolkingsonderzoeken naar kanker en vaccinatie­programma’s. “Tijdens de covid-pandemie hebben we wederom de onrust ervaren die ontstaat als je in de communicatie over risico’s het perspectief van burgers negeert.”

Tekst: Caroline Wellink • Foto: Marieke de Lorijn

Vergelijkbaar, maar dan omgekeerd, is de perceptie van bevolkingsonderzoeken naar borst- darm- en baarmoederhalskanker. De bereidwilligheid om hieraan mee te doen, is onder de bevolking hoog. Het gegeven dat je dankzij screening vroegtijdig kanker kunt opsporen, is een intuïtief aantrekkelijk idee en wekt vertrouwen. Timmermans: “Terwijl ook hier best risico’s aan verbonden zijn. Testen zijn nooit perfect, de kans op een foute uitslag is reëel. Bovendien is er een kans op overdiagnose, dan word je dus gediagnosticeerd én behandeld, terwijl de tumor niet tot problemen zou hebben geleid. Maar de meeste mensen die meedoen aan bevolkingsonderzoek kanker, weten dit niet. Het ingewikkelde is, dat op populatieniveau sommige bevolkingsonderzoeken wel een succes zijn, in de zin van een lagere sterfte aan kanker en een eerdere behandeling. Met het Centrum voor Bevolkingsonderzoek van RIVM onderzoeken we hoe we in de communicatie hier het beste mee kunnen omgaan. We zien daarbij bevestigd dat het complex is. Toch is het belangrijk om bij bevolkingsonderzoeken naar kanker de risico’s zo duidelijk mogelijk en transparant te communiceren.” 

Getallen

De wijze waarop die communicatie moet plaatsvinden, heeft Timmermans duidelijk voor ogen: “Je wilt dat mensen de risico’s van screenen begrijpen en op basis van hun eigen waarden vervolgens een afweging maken. Uit onderzoek blijkt dat je dit toch het beste met getallen kunt doen, ook al hebben sommige mensen daar moeite mee. Hoe exacter de getallen en hoe gestructureerder en consistenter deze gepresenteerd worden, hoe begrijpelijker de boodschap is. Maar zelfs dan is het geen sinecure. Want zelfs met een heldere presentatie, kan de boodschap niet goed overkomen. De heilige graal is er dus niet. Maar je kunt het wel beter of slechter doen, duidelijker en minder duidelijk. Dus wel rekening houden met de zorgen van mensen, waardoor de risico’s beter begrepen worden en mensen beter in staat zijn een keuze te maken. Alle kennis hierover uit, onder meer eigen onderzoek, delen wij ook met collega’s binnen en buiten de muren van het ziekenhuis. Voor nascholing over de preventie van hart- en vaatziekten hebben we bijvoorbeeld onlangs in een artikel uiteengezet waar je aan kunt denken als je cardiovasculaire risico’s communiceert met patiënten. En daarbij ook rekening houdt met beperkte gezondheidsvaardigheden van een deel van de patiënten en de perceptie die patiënten zelf hebben van risico’s over gezondheid en ziekte. Nog steeds geen blauwdruk, maar alle voorgestelde richtlijnen dragen zeker bij aan transparante en effectieve communicatie van risico’s op ziekte en andere risico’s, zo blijkt ook uit onderzoek.” •

e persconferenties tijdens de covid- pandemie zal menigeen nog vers in het geheugen gegrift staan. Zo ook de levendige discussies in de samenleving over van alles rondom het virus, en de werking én bijwerkingen van de diverse vaccins. De leidde tot onrust gedurende de hele pandemie en dat heeft waarschijnlijk tot verdeeldheid en een lagere vaccinatiegraad geleid in sommige gemeenschappen en regio's. Dat had niet gehoeven, is de overtuiging van Danielle Timmermans, hoogleraar risico-communicatie en volksgezondheid in Amsterdam UMC bij de afdeling Public & Occupational Health.

Zorgen adresseren

Absoluut, zo beaamt Timmermans, het was een chaotische tijd. Zeker in het begin was het voor iedereen, ook beleidsmakers, zoeken naar een weg om op de juiste manier over de covidpandemie te communiceren: “Maar we hadden beter voorbereid kunnen zijn. Op basis van de vorige pandemieën wisten we dat er gedoe zou komen rondom vaccinaties. Want daar is altijd gedoe over. En zo gek is dat niet, want in de beleving van sommige mensen spuit je gif in een gezond lichaam. Zij vragen zich dan af: waarom zou ik iets in mijn lichaam laten spuiten met het risico op bijwerkingen, terwijl ik gezond ben en het virus waarschijnlijk makkelijk kan pareren? Deze gedachtegang is niet irrationeel. We moeten deze zorgen dan ook niet wegwuiven, omdat je als expert weet dat de risico’s op bijwerkingen vanuit populatieperspectief acceptabel zijn. Burgers kunnen dit anders ervaren; percentueel kan het meevallen, maar de absolute getallen kunnen een ander gevoel geven. Als je de zorgen daarentegen adresseert en serieus neemt, dan wekt dat vertrouwen. Je kan bijvoorbeeld zeggen: Alle medische interventies, dus ook vaccinaties hebben risico’s op bijwerkingen. Deze proberen we door een zorgvuldige ontwikkeling en monitoring zo klein mogelijk te houden. Vervolgens bespreek je de voor- en nadelen van wel of niet vaccineren en de bijbehorende risico’s uitgaande van de zorgen van burgers. Vaak leidt het expliciet bespreken van risico’s tot een lagere risicoperceptie, zo weten we uit onderzoek. In het programma ‘Pandemic Preparedness’ onderzoeken we nu, samen met sociale- en gedragswetenschappers van een aantal andere universiteiten en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid (RIVM), hoe we ons in Nederland beter kunnen voorbereiden op komende pandemieën. Goede risicocommunicatie blijft daarbij een uitdaging. Hoe zorg je ervoor dat de voordelen van vaccinatie en andere preventieve maatregelen helder overkomen, terwijl je tegelijkertijd ook ingaat op de individuele zorgen en percepties over mogelijke nadelen? Hoe zorg je dat we wetenschappelijke kennis die hierover bestaat ook goed organiseren en presenteren aan beleidsmakers?”

“Je wilt dat mensen de risico’s van screenen begrijpen en op basis van hun eigen waarden vervolgens een afweging maken”