Na 26 jaar bij eerst AMC en daarna Amsterdam UMC nam Sabrina Kamstra vorige maand afscheid als hoofd Kunstzaken. Haar vertrek is niet onopgemerkt voorbijgegaan: met een symposium, een expositie, een boek en een podcastserie over ‘Waarom kunst in het ziekenhuis’ én een nieuw kunstwerk droeg ze tot de laatste dag bij aan haar al rijke ‘erfenis’ en de collectie van Amsterdam UMC. Een rondleiding.

Tekst: Sandra Smets • Foto's: Mark Horn

nderweg naar de beddentoren houden we even stil in een trappenhuis. Een schilder zit op zijn hurken om op de muur dichtregels aan te brengen, die Maria Barnas speciaal voor het ziekenhuis heeft geschreven. ‘De grond onder onze voeten is een rimpelend verleden,’ glanzen de nog natte verfletters, maar de verf werkt niet mee. “Denk je dat het lukt?”, vraagt Sabrina Kamstra. “Ja hoor”, wijst hij, “ik moet deze o bijwerken. En de s.” En hij vertelt dat passanten nieuwsgierig reageren – dat is alvast goed nieuws. 

We lopen verder, naar de acht kunstwerken die in opdracht voor de beddentoren zijn gemaakt. Voor het werk van Antonis Pittas staan twee bedden geparkeerd. “Kijk, hier moet de kunst in het ziekenhuis in kunnen overleven. Dit zijn heel intensief gebruikte ruimtes”, zegt Kamstra. Het kunstwerk is gebaseerd op tama, votiefplaatjes van lichaamsdelen. “Een beeld dat ook referenties naar röntgenfotografie in zich heeft.” Vervolgens belanden we bij het lichtkunstwerk van Popel Coumou: “Ze zuigt je met dat licht het werk in. Letterlijk een lichtpuntje in je opname, zo’n werk.”

Sabrina Kamstra, afscheidnemend hoofd Kunstzaken

Parels

Onze wandeling valt samen met een interview over haar werkperiode naar aanleiding van haar afscheid. Sinds 1999 is ze hoofd Kunstzaken – nu bij Amsterdam UMC, aanvankelijk AMC. Het eerste wat ze destijds deed, was zich verdiepen in de collectie. “Daar bleken heel wat parels tussen te zitten. Er waren deelcollecties Cobra en Zero, met stanley brouwn en Jan Schoonhoven en vele anderen uit de Nederlandse kunstgeschiedenis. Dan sla je wel aan.” 

Maar: een ziekenhuis is geen museum. Ze werkte er nog maar een paar maanden toen ze hard met dat verschil werd geconfronteerd. “Er stond op een stafafdeling een kunstwerk uit de collectie van stanley brouwn, een bekende conceptuele kunstenaar, die veel projecten in kaartenbakjes registreerde. Toen die afdeling verbouwd werd, was ik daar en vroeg ‘waar is dat kunstwerk?’ Dat is dus nooit meer boven water gekomen.” Kamstra heeft hemel en aarde bewogen, gezocht, oproepen geplaatst – niets. “Mijn grote vrees is dat het in de container terecht is gekomen. Toen was ik wel geland, en wist ik: je moet goed kijken hoe je hier met kunst omgaat.” 

Kunst in opdracht

Een goede manier bleken opdrachten te zijn. “De kracht van kunst in opdracht merkte ik toen ik in 2000 al Elspeth Diederix vroeg om een installatie te maken voor de lichthof in de polikliniek: een negenluik van weelderige onderwaterfoto’s en planten. Ik hoorde zulke positieve reacties toen het werd geïnstalleerd. Toen wist ik: ja, nu heb ik met een kunstenaar ingang én aansluiting gevonden bij de mensen die dat werk hier in de openbare ruimte kunnen bekijken. Ik realiseerde me: er is heel veel ruimte en met die opdrachten kun je ongelooflijk veel kanten op. En dat is echt super.” Kunst in opdracht past bij de plek en de gebruikers ervan. Het past ook bij hoe de collectie vorige eeuw is ontstaan, toen vanuit de zogeheten percentageregeling 16 architectuurgebonden opdrachten werden gerealiseerd.

Kamstra ging de collectie uitbreiden met de nieuwste kunst – “je moet een collectie levend houden” – en met oog voor diversiteit, passend bij de Bijlmer waar mensen uit allerlei achtergronden in het ziekenhuis komen. “Centraal staat altijd de vraag ‘Waarom kunst in het ziekenhuis?’ Dat is de vraag die ik mezelf heel vaak stel maar die mij ook vaak gesteld wordt. En terecht, want het is geen gebruikelijke plek om kunst te tonen.” Omdat die waarom-vraag altijd terugkeert, besloot Kamstra deze centraal te stellen in een programma rond haar afscheid: een symposium, een serie podcasts en een boek. “Daarin benader ik die vraag vanuit verschillende kanten: vanuit een patiënt, een geneeskundestudent, wetenschappers en mijn eigen vakgenoten, curatoren, en natuurlijk vanuit de kunstenaars. Die kijken op heel verschillende manieren.”

Art based learning

Troost en herkenning zijn onderdeel van de antwoorden. Ook heeft de wetenschap kunst nodig, een beleidslijn die Kunstzaken sterker inzet sinds de fusie met VUmc – in samenwerking met Menno Dudok van Heel, die Kamstra opvolgt. “Er wordt onderzoek gedaan naar muziek tijdens operaties. Wij doen hier zelf wetenschappelijk onderzoek naar wat kunst voor palliatieve patiënten kan betekenen. We zijn nu bezig met een wetenschappelijk onderzoek voor mensen die geconfronteerd worden met het einde van hun leven. Dat gebeurt via co-creatie en art based learning, waarbij patiënten onder begeleiding langs kunstroutes lopen.”

De inbedding van kunst in de gezondheidszorg is gegroeid in die 25 jaar, vertelt ze. In die tijd heeft ze 1.300 kunstwerken toegevoegd aan de collectie, 50 opdrachten gegeven, stevige publicaties uitgegeven, 5 veilingen en een coronaproject op poten gezet en vele tientallen tentoonstellingen en events georganiseerd. En ze heeft hard gewerkt om kunst te laten opnemen in het geneeskundig curriculum: het helpt artsen om beter te leren kijken.

Veel is het, ook met de door nuchterheid gevoede discussies. Medewerkers willen steevast iets met kleur of bloemen, en ‘de grote waarom-vraag' vraagt om een olifantenhuid, zegt Kamstra. “Want als ik kritiek krijg op een kunstwerk, dan voel ik me ook de vertegenwoordiger van die kunstenaar die niets kan terugzeggen.” Saai werd het al die jaren nooit. “Weet je nog dat er een jaar of drie geleden op de beurs Art Miami een banaan met tape was vastgeplakt? Die was voor een enorm bedrag over de toonbank gegaan. Kom ik de volgende dag hier op locatie AMC in de Brummelkamp galerie en wat denk je dat iemand daar had opgehangen? Een banaan met ducttape. Ik heb zo ontzettend moeten lachen. Zo relativerend. Geweldig!” •

NIEUWE ACCENTEN 

Ter ere van haar afscheid onthulde Sabrina Kamstra een op haar loopbaan geïnspireerd kunstwerk, te zien in de Brummelkamp galerie. “Keramist Koos Buster is een alleskunner in klei. Als zelfbenoemd ‘minister van Keramische Zaken’ verovert hij het Nederlandse kunstlandschap met zijn creaties die spitsvondig, humoristisch en altijd actueel zijn", licht Menno Dudok van Heel, Kamstra's opvolger, het werk toe. “De kunstenaar reflecteert in objecten op de dienstjaren van Sabrina Kamstra en de kunstcollectie die onlosmakelijk met Amsterdam UMC verbonden blijft.” De personeelsbadge van keramiek, onderdeel van het werk, mocht Kamstra zelf mee naar huis nemen. 

Opvolging

Dudok van Heel nam het stokje half september van Kamstra over. Hij is geen onbekende bij Amsterdam UMC: hij kwam vier jaar geleden in dienst bij Kunstzaken. “Het werk als conservator van een bedrijfscollectie was een reality check", zegt hij. “Het kost moeite om de organisatie te doordringen van de aanwezigheid van kunst in de gebouwen. Anderzijds moest ik me leren verplaatsen in de extreme complexiteit van het beheer van gebouwen, technische installaties en apparatuur. In de eerste maanden van mijn aanstelling ontstond er lekkage in het kunstdepot. Dan gaan bij een conservator alle alarmbellen rinkelen, maar voor de technische collega’s was het ‘routinewerk’ en het probleem was snel verholpen.”

Nieuwe visies

Welke accenten wil Dudok van Heel gaan leggen in zijn nieuwe functie? “Ik ben in gesprek met een specialist op het gebied van kunsteducatie om mensen in Amsterdam UMC meer bij het kunst- en cultuurbeleid te betrekken. Ook zoek ik naar nieuwe visies op de collectie. Daarvoor wil ik de sleutel uit handen geven aan kunstenaars, schrijvers en curatoren om vanuit een specifieke achtergrond te onderzoeken hoe de kunstcollectie van Amsterdam UMC leeft en beweegt. Samenwerking is daarin voor mij van groot belang, intern en extern. Ik ben ervan overtuigd dat we met de projecten waar beeldende kunst, literatuur, zorg, medische wetenschap en onderwijs samengaan, voorloper kunnen zijn als instelling die kunst als kernwaarde ziet.”

De tentoonstelling ‘So On, So Long’ is nog tot 5 februari 2025 te zien in de Brummelkamp galerie op locatie AMC. Tegelijk is in de vitrines bij de hoofdingang meer recent werk van Koos Buster te zien. Het boek ‘Waarom kunst in het ziekenhuis’ is gepubliceerd en te bestellen bij Uitgeverij Het Moet. De gelijknamige podcastserie is te beluisteren via onder andere Spotify.

Meer over de kunstcollectie van Amsterdam UMC leest u op de website van Amsterdam UMC (Actueel | Kunst en cultuur).