De gezondheidszorg zit in een ingewikkelde spagaat. Mensen worden ziek door verslechtering van het milieu, terwijl de zorg zelf dat milieu belast. Onderwijs over Planetary Health maakt toekomstige dokters bewust van deze negatieve kant van hun werk en leert hen daar beter mee om te gaan.
Tekst: Mieke Zijlmans • Foto: Shutterstock
et is een pijnlijk besef, maar de gezondheidszorg is enorm belastend voor klimaat en milieu. In Nederland is de gezondheidszorg verantwoordelijk voor 7 procent van de CO2-uitstoot. In de Europese Unie wordt per patiënt per dag 3,7 kilo medisch afval weggegooid. Om maar wat cijfers te noemen. Onze impact op het milieu leidt wereldwijd tot klimatologische problemen, wat dan weer gezondheidsproblemen tot gevolg heeft. Zo draagt de zorg onbedoeld bij aan de neerwaartse spiraal waarin de gezondheid van mensen zit.
Duurzaamheid is een speerpunt van Amsterdam UMC, wat betekent dat het thema ook een groeiende rol speelt in het onderwijs. De NFU, Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra, zet planetaire gezondheid ofwel Planetary Health (PH) op de onderwijskundige agenda. Dit opzettelijk brede begrip verbindt gezondheid van de aarde met de gezondheid van de mens. De NFU heeft over dit verband een visiedocument opgesteld, waarin het streven is vastgelegd om duurzaamheid op te nemen in het curriculum. Dit manifest vormt de start voor aanpassingen in het onderwijs van academische centra.
‘Wat we kunnen doen is bewustzijn creëren en een handelingsperspectief bieden’
Inge van Wijk, programmacoördinator VU en op locatie VUmc
Handelingsperspectief
Hoe ziet dat er in de praktijk uit? Bewustwording van duurzaamheid in het onderwijs wordt bij Amsterdam UMC vormgegeven door Anne Timmermans, principal educator Duurzame Zorg aan de UvA en op locatie AMC, en Inge van Wijk, programmacoördinator aan de VU en op locatie VUmc. Timmermans: “Ik bekijk hoe PH en duurzame zorg meer in het curriculum kunnen terugkomen. Ik moet het vuurtje proberen op te stoken.” Van Wijk: “Het aanvankelijke initiatief komt in de VU van een groep studenten. Zij zijn in 2019 begonnen met kijken hoe duurzaamheid en het verband tussen PH en gezondheid in het lesmateriaal aan bod kunnen komen. Ze hadden zelfs al docenten benaderd. Zij hebben mij erbij betrokken.” Officieel is Van Wijk nu ook ‘ambassadeur PH in geneeskundeonderwijs’: “Ik vorm een schakel tussen studenten en docenten.” De CO2-assistent, zo noemen de studenten hun club die duurzaamheid in het onderwijs stapsgewijs meer op de kaart zet (zie kader op pagina 31). Van Wijk: “PH zat niet verplicht of vanzelfsprekend in het curriculum. Alleen toevallig, als bijvoorbeeld de docent erin geïnteresseerd was.” Dit nieuwe aspect in het onderwijs geeft wel wat gedoe. Het curriculum zit namelijk al erg vol en voor een reeks aparte colleges over PH is geen ruimte. Van Wijk: “De aanpak is nu om aan te haken bij colleges die daartoe aanleiding geven. Bijvoorbeeld: les over de verspreiding van infectieziekten. Die verspreiding verandert. Hoe komt dat? Onder andere door het verlies van biodiversiteit – en Nederland draagt daaraan bij. Zo kun je PH ter sprake brengen. Ander voorbeeld: als je onderwijs geeft over cardiovasculaire ziekten en de risicofactoren die daarbij een rol spelen, dan kun je het hebben over hittegolven. Ik heb niet de illusie dat je een enorme bak kennis over duurzaamheid kunt uitstorten over de hoofden van de studenten. Maar wat je wel kunt doen is: bewustzijn creëren en een handelingsperspectief bieden.”
Duurzaamheid is een belangrijk speerpunt binnen Amsterdam UMC. Inmiddels zijn er 65 Green Teams actief: medewerkers die duurzame initiatieven starten op de eigen afdeling of breder in de organisatie. Bijna 600 medewerkers zijn aangesloten bij de Groene Zorg Community: een online platform waar ze hun kennis en ervaringen delen. Dit alles wordt gefaciliteerd door het Centrum voor Duurzame Zorg, dat als missie heeft duurzaamheid te verankeren in de zorg, het onderzoek en het onderwijs van Amsterdam UMC.
Eindtermen
PH moet vanaf het studiejaar 2025-2026 officieel opgenomen worden in het studiemateriaal. Van Wijk: “Het NFU-visiedocument is daarom belangrijk. We moeten dit oppakken, sámen met de docenten.” Het is expliciet niet de bedoeling dat PH er in het onderwijs een beetje bij blijft hangen, benadrukken Timmermans en Van Wijk, of dat het eruitziet als een veredelde hobby van studenten. Binnen de academische centra wordt iedereen, van hoog tot laag, erbij betrokken. Voor het onderwijs is belangrijk dat er formele eisen worden gesteld, dat kennis wordt getoetst en dat er ook op dit gebied officiële eindtermen voor basisartsen zijn opgesteld. Aan de faculteit der Geneeskunde VU werken de CO2-assistent, SpringLab VU, docenten en ambassadeurs samen aan het PH-onderwijs. Dit verband heeft een hele reeks officiële eindtermen opgesteld. Zoals: “De juist afgestudeerde arts is zich bewust van de complexe relatie tussen (menselijke) gezondheid en de natuur en de uitingen hiervan in de geneeskunde. Deze arts benut en deelt kennis en expertise over de relatie tussen de natuur, leefomgeving en menselijke gezondheid in de individuele zorg, de publieke gezondheidssector en de wetenschap.” Van Wijk: “Het begint bij bewustwording. Die moet leiden tot concrete veranderingen en bijsturing. De uiteindelijke doelstelling is dat elke afgestudeerde dokter straks in staat is door een planetaire bril te kijken naar gezondheid en weet hoe de patiënt in dat licht te helpen.” Timmermans: “De zorg moet duurzamer worden, zonder dat je inlevert op kwaliteit. We praten wel over: wat mag zorg kosten en hoeveel beter wordt een patiënt voor dat bedrag? Maar in feite moet je je ook afvragen: wat mag de zorg de planeet ‘kosten’? We zijn er nog niet, maar we komen er wel. Elk jaar verandert er meer, elk jaar zijn er meer bouwsteentjes om aan de vergroening te bouwen.” •
'In feite moet je je ook afvragen:
wat mag de zorg de planeet kosten?’
Anne Timmermans, principal educator Duurzame Zorg aan de UvA en op locatie AMC
Anne Timmermans
foto: Martijn Gijsbertsen
Of je legt neer: meer hittegolven leiden tot grotere sterfte aan hart- en vaatziekten omdat mensen de hitte niet aankunnen.
Vooraf staat niet vast welk uitgangspunt je neemt, of wat daarvan de consequenties zijn voor PH. Timmermans: “Hoe je de kaarten legt, mag je zelf weten. Maar je moet wel kunnen uitleggen aan je medestudenten wat je bedoelt, welke keuzes je maakt.”
De serious game wordt met de studenten geëvalueerd. Timmermans: “Gebruikers beoordelen het als goed tot heel goed. Ze zeggen dat ze nieuwe dingen hebben geleerd: over de complexiteit van de materie en verbanden tussen de elementen die er een rol in spelen.”
SERIOUS GAME
Geneeskundestudenten leren zo mogelijk ook spelenderwijs na te denken over Planetary Health. Zo is er een e-learning-achtige computergame waarin verbanden worden gelegd tussen de (on)gezonde aarde en ziektes waaraan mensen lijden.
Opvallend is daarnaast een zogenoemde serious game. Het wordt onder andere bij Gynaecologie in de masterfase 2 gespeeld. Anne Timmermans: “Het is een groot kaartspel in vier rondes dat gebruikers zelf verbanden laat ontdekken tussen menselijk handelen, klimaatverandering en gezondheidsgevolgen.”
Stel: je begint het kaartspel bij ‘De consequenties van klimaatverandering voor zeeën en oceanen.’ Daar horen bij: stijging van de zeespiegel en opwarming van het zeewater. Dan biedt het kaartspel de optie: daardoor verandert de ‘opbrengst’ van de zee, de hoeveelheden en de soorten (eetbare) vis veranderen. Die verandering heeft consequenties voor de voedselveiligheid en voedselzekerheid van de bevolking. En die kan weer consequenties hebben voor zwangerschapsuitkomsten.
Een ander voorbeeld: begin bij ‘de toename van de hoeveelheid en hevigheid van hittegolven.’ Daardoor mislukken oogsten in verschillende regio’s en komt de voedselveiligheid in gevaar. Timmermans: “Die leidt tot meer migratie, die leidt tot meer conflicten. Die leiden tot meer stress en die heeft invloed op de mentale gezondheid.”
Tomás van Emden
Het SpringLab Team Duurzaamheid, op dit gebied zeer actief, en de CO₂-assistent VU bespreken met docenten zulke aanpassingen in hun lesmateriaal. Die aanpassingen bestaan uit extra uitleg, teksten, of beeldmateriaal. Doel is geneeskundestudenten ervan bewust te maken dat menselijk handelen, klimaatverandering en gezondheidsklachten met elkaar samenhangen.
DE CO2-ASSISTENT: EEN STUDENTENINITIATIEF
In geneeskunde-opleidingen speelt het streven naar verduurzaming een groeiende rol. De vraag om vergroening van het onderwijs komt voort uit de studenten zelf. Een groep Utrechtse geneeskundestudenten richtte in 2019 de CO2-assistent op: een toepasselijk woordgrapje voor studenten die zich zorgen maken over de impact van de geneeskunde op het milieu en die nadenken over duurzaamheid in de zorg. VU-studenten haakten snel bij het initiatief aan. Inmiddels is de CO2-assistent uitgegroeid tot een landelijk netwerk van gelijkgestemde geneeskundestudenten. Zij roepen op tot meer ruimte voor bewustwording van duurzaamheid in het onderwijs.
Zesdejaarsstudent Tomás van Emden is voorzitter van de CO2-assistent aan de VU. Hij is enthousiast over de samenwerking met alle betrokkenen, van de ziekenhuisleiding tot de docenten. Van Emden: “De CO2-assistent heeft geholpen het visiedocument van de NFU te schrijven over hoe het onderwijs kan ingaan op duurzaamheid. En we denken voortdurend mee over concrete aanpassingen in het onderwijs die bewustwording bij studenten kunnen vergroten.”
Nieuw is dat in het eerste jaar een college PH is opgenomen. Van Emden: “We streven naar een ‘groene lijn’ in het onderwijs. Daardoor wordt telkens een logisch, groen vervolg gegeven aan wat het lesmateriaal sowieso vertelt. Dus als het gaat over astma, is er nu uitleg toegevoegd over hoe luchtvervuiling bijdraagt aan die ziekte. Bij uitleg over darmkanker wordt de rol van rood vlees aangestipt. De nadelige invloed van rood vlees is namelijk tweeledig: veel rood vlees eten speelt een rol bij het ontstaan van darmkanker; maar productie, de vleesindustrie, is ook belastend voor het milieu. Docenten nemen dit soort aspecten nu mee in hun colleges.”
Duurzaamheid in Medische
Informatiekunde
Niet alleen binnen de Geneeskundeopleiding, ook in de opleiding Medische Informatiekunde is er oog voor de impact van de zorg op de omgeving. Onderzoeker en docent Medische Informatiekunde Marieke Sijm zette het keuzevak Duurzaamheid op binnen de opleiding: “Het is een onderwerp waar deze studenten veel in kunnen betekenen. Zij worden namelijk multidisciplinair opgeleid, als schakel tussen ICT, artsen en andere professionals in de zorg.” Lees haar ervaringen en die van de deelnemers in editie 28 van Amsterdam UMC In Praktijk.
Anne Timmermans, principal educator Duurzame Zorg aan de UvA en op locatie AMC
'In feite moet je je ook afvragen:
wat mag de zorg de planeet kosten?’
Eindtermen
PH moet vanaf het studiejaar 2025-2026 officieel opgenomen worden in het studiemateriaal. Van Wijk: “Het NFU-visiedocument is daarom belangrijk. We moeten dit oppakken, sámen met de docenten.” Het is expliciet niet de bedoeling dat PH er in het onderwijs een beetje bij blijft hangen, benadrukken Timmermans en Van Wijk, of dat het eruitziet als een veredelde hobby van studenten. Binnen de academische centra wordt iedereen, van hoog tot laag, erbij betrokken. Voor het onderwijs is belangrijk dat er formele eisen worden gesteld, dat kennis wordt getoetst en dat er ook op dit gebied officiële eindtermen voor basisartsen zijn opgesteld. Aan de faculteit der Geneeskunde VU werken de CO2-assistent, SpringLab VU, docenten en ambassadeurs samen aan het PH-onderwijs. Dit verband heeft een hele reeks officiële eindtermen opgesteld. Zoals: “De juist afgestudeerde arts is zich bewust van de complexe relatie tussen (menselijke) gezondheid en de natuur en de uitingen hiervan in de geneeskunde. Deze arts benut en deelt kennis en expertise over de relatie tussen de natuur, leefomgeving en menselijke gezondheid in de individuele zorg, de publieke gezondheidssector en de wetenschap.” Van Wijk: “Het begint bij bewustwording. Die moet leiden tot concrete veranderingen en bijsturing. De uiteindelijke doelstelling is dat elke afgestudeerde dokter straks in staat is door een planetaire bril te kijken naar gezondheid en weet hoe de patiënt in dat licht te helpen.” Timmermans: “De zorg moet duurzamer worden, zonder dat je inlevert op kwaliteit. We praten wel over: wat mag zorg kosten en hoeveel beter wordt een patiënt voor dat bedrag? Maar in feite moet je je ook afvragen: wat mag de zorg de planeet ‘kosten’? We zijn er nog niet, maar we komen er wel. Elk jaar verandert er meer, elk jaar zijn er meer bouwsteentjes om aan de vergroening te bouwen.” •
Duurzaamheid is een belangrijk speerpunt binnen Amsterdam UMC. Inmiddels zijn er 65 Green Teams actief: medewerkers die duurzame initiatieven starten op de eigen afdeling of breder in de organisatie. Bijna 600 medewerkers zijn aangesloten bij de Groene Zorg Community: een online platform waar ze hun kennis en ervaringen delen. Dit alles wordt gefaciliteerd door het Centrum voor Duurzame Zorg, dat als missie heeft duurzaamheid te verankeren in de zorg, het onderzoek en het onderwijs van Amsterdam UMC.
Handelingsperspectief
Hoe ziet dat er in de praktijk uit? Bewustwording van duurzaamheid in het onderwijs wordt bij Amsterdam UMC vormgegeven door Anne Timmermans, principal educator Duurzame Zorg aan de UvA en op locatie AMC, en Inge van Wijk, programmacoördinator aan de VU en op locatie VUmc. Timmermans: “Ik bekijk hoe PH en duurzame zorg meer in het curriculum kunnen terugkomen. Ik moet het vuurtje proberen op te stoken.” Van Wijk: “Het aanvankelijke initiatief komt in de VU van een groep studenten. Zij zijn in 2019 begonnen met kijken hoe duurzaamheid en het verband tussen PH en gezondheid in het lesmateriaal aan bod kunnen komen. Ze hadden zelfs al docenten benaderd. Zij hebben mij erbij betrokken.” Officieel is Van Wijk nu ook ‘ambassadeur PH in geneeskundeonderwijs’: “Ik vorm een schakel tussen studenten en docenten.” De CO2-assistent, zo noemen de studenten hun club die duurzaamheid in het onderwijs stapsgewijs meer op de kaart zet (zie kader op pagina 31). Van Wijk: “PH zat niet verplicht of vanzelfsprekend in het curriculum. Alleen toevallig, als bijvoorbeeld de docent erin geïnteresseerd was.” Dit nieuwe aspect in het onderwijs geeft wel wat gedoe. Het curriculum zit namelijk al erg vol en voor een reeks aparte colleges over PH is geen ruimte. Van Wijk: “De aanpak is nu om aan te haken bij colleges die daartoe aanleiding geven. Bijvoorbeeld: les over de verspreiding van infectieziekten. Die verspreiding verandert. Hoe komt dat? Onder andere door het verlies van biodiversiteit – en Nederland draagt daaraan bij. Zo kun je PH ter sprake brengen. Ander voorbeeld: als je onderwijs geeft over cardiovasculaire ziekten en de risicofactoren die daarbij een rol spelen, dan kun je het hebben over hittegolven. Ik heb niet de illusie dat je een enorme bak kennis over duurzaamheid kunt uitstorten over de hoofden van de studenten. Maar wat je wel kunt doen is: bewustzijn creëren en een handelingsperspectief bieden.”
De gezondheidszorg zit in een ingewikkelde spagaat. Mensen worden ziek door verslechtering van het milieu, terwijl de zorg zelf dat milieu belast. Onderwijs over Planetary Health maakt toekomstige dokters bewust van deze negatieve kant van hun werk en leert hen daar beter mee om te gaan.
Inge van Wijk, programmacoördinator VU en op locatie VUmc
‘Wat we kunnen doen is bewustzijn creëren en een handelingsperspectief bieden’
et is een pijnlijk besef, maar de gezondheidszorg is enorm belastend voor klimaat en milieu. In Nederland is de gezondheidszorg verantwoordelijk voor 7 procent van de CO2-uitstoot. In de Europese Unie wordt per patiënt per dag 3,7 kilo medisch afval weggegooid. Om maar wat cijfers te noemen. Onze impact op het milieu leidt wereldwijd tot klimatologische problemen, wat dan weer gezondheidsproblemen tot gevolg heeft. Zo draagt de zorg onbedoeld bij aan de neerwaartse spiraal waarin de gezondheid van mensen zit.
Duurzaamheid is een speerpunt van Amsterdam UMC, wat betekent dat het thema ook een groeiende rol speelt in het onderwijs. De NFU, Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra, zet planetaire gezondheid ofwel Planetary Health (PH) op de onderwijskundige agenda. Dit opzettelijk brede begrip verbindt gezondheid van de aarde met de gezondheid van de mens. De NFU heeft over dit verband een visiedocument opgesteld, waarin het streven is vastgelegd om duurzaamheid op te nemen in het curriculum. Dit manifest vormt de start voor aanpassingen in het onderwijs van academische centra.
Tekst: Mieke Zijlmans • Foto: Shutterstock
Anne Timmermans
foto: Martijn Gijsbertsen
SERIOUS GAME
Geneeskundestudenten leren zo mogelijk ook spelenderwijs na te denken over Planetary Health. Zo is er een e-learning-achtige computergame waarin verbanden worden gelegd tussen de (on)gezonde aarde en ziektes waaraan mensen lijden.
Opvallend is daarnaast een zogenoemde serious game. Het wordt onder andere bij Gynaecologie in de masterfase 2 gespeeld. Anne Timmermans: “Het is een groot kaartspel in vier rondes dat gebruikers zelf verbanden laat ontdekken tussen menselijk handelen, klimaatverandering en gezondheidsgevolgen.”
Stel: je begint het kaartspel bij ‘De consequenties van klimaatverandering voor zeeën en oceanen.’ Daar horen bij: stijging van de zeespiegel en opwarming van het zeewater. Dan biedt het kaartspel de optie: daardoor verandert de ‘opbrengst’ van de zee, de hoeveelheden en de soorten (eetbare) vis veranderen. Die verandering heeft consequenties voor de voedselveiligheid en voedselzekerheid van de bevolking. En die kan weer consequenties hebben voor zwangerschapsuitkomsten.
Een ander voorbeeld: begin bij ‘de toename van de hoeveelheid en hevigheid van hittegolven.’ Daardoor mislukken oogsten in verschillende regio’s en komt de voedselveiligheid in gevaar. Timmermans: “Die leidt tot meer migratie, die leidt tot meer conflicten. Die leiden tot meer stress en die heeft invloed op de mentale gezondheid.”
Of je legt neer: meer hittegolven leiden tot grotere sterfte aan hart- en vaatziekten omdat mensen de hitte niet aankunnen.
Vooraf staat niet vast welk uitgangspunt je neemt, of wat daarvan de consequenties zijn voor PH. Timmermans: “Hoe je de kaarten legt, mag je zelf weten. Maar je moet wel kunnen uitleggen aan je medestudenten wat je bedoelt, welke keuzes je maakt.”
De serious game wordt met de studenten geëvalueerd. Timmermans: “Gebruikers beoordelen het als goed tot heel goed. Ze zeggen dat ze nieuwe dingen hebben geleerd: over de complexiteit van de materie en verbanden tussen de elementen die er een rol in spelen.”
Tomás van Emden
Het SpringLab Team Duurzaamheid, op dit gebied zeer actief, en de CO₂-assistent VU bespreken met docenten zulke aanpassingen in hun lesmateriaal. Die aanpassingen bestaan uit extra uitleg, teksten, of beeldmateriaal. Doel is geneeskundestudenten ervan bewust te maken dat menselijk handelen, klimaatverandering en gezondheidsklachten met elkaar samenhangen.
DE CO2-ASSISTENT: EEN STUDENTENINITIATIEF
In geneeskunde-opleidingen speelt het streven naar verduurzaming een groeiende rol. De vraag om vergroening van het onderwijs komt voort uit de studenten zelf. Een groep Utrechtse geneeskundestudenten richtte in 2019 de CO2-assistent op: een toepasselijk woordgrapje voor studenten die zich zorgen maken over de impact van de geneeskunde op het milieu en die nadenken over duurzaamheid in de zorg. VU-studenten haakten snel bij het initiatief aan. Inmiddels is de CO2-assistent uitgegroeid tot een landelijk netwerk van gelijkgestemde geneeskundestudenten. Zij roepen op tot meer ruimte voor bewustwording van duurzaamheid in het onderwijs.
Zesdejaarsstudent Tomás van Emden is voorzitter van de CO2-assistent aan de VU. Hij is enthousiast over de samenwerking met alle betrokkenen, van de ziekenhuisleiding tot de docenten. Van Emden: “De CO2-assistent heeft geholpen het visiedocument van de NFU te schrijven over hoe het onderwijs kan ingaan op duurzaamheid. En we denken voortdurend mee over concrete aanpassingen in het onderwijs die bewustwording bij studenten kunnen vergroten.”
Nieuw is dat in het eerste jaar een college PH is opgenomen. Van Emden: “We streven naar een ‘groene lijn’ in het onderwijs. Daardoor wordt telkens een logisch, groen vervolg gegeven aan wat het lesmateriaal sowieso vertelt. Dus als het gaat over astma, is er nu uitleg toegevoegd over hoe luchtvervuiling bijdraagt aan die ziekte. Bij uitleg over darmkanker wordt de rol van rood vlees aangestipt. De nadelige invloed van rood vlees is namelijk tweeledig: veel rood vlees eten speelt een rol bij het ontstaan van darmkanker; maar productie, de vleesindustrie, is ook belastend voor het milieu. Docenten nemen dit soort aspecten nu mee in hun colleges.”
Duurzaamheid in Medische
Informatiekunde
Niet alleen binnen de Geneeskundeopleiding, ook in de opleiding Medische Informatiekunde is er oog voor de impact van de zorg op de omgeving. Onderzoeker en docent Medische Informatiekunde Marieke Sijm zette het keuzevak Duurzaamheid op binnen de opleiding: “Het is een onderwerp waar deze studenten veel in kunnen betekenen. Zij worden namelijk multidisciplinair opgeleid, als schakel tussen ICT, artsen en andere professionals in de zorg.” Lees haar ervaringen en die van de deelnemers in editie 28 van Amsterdam UMC In Praktijk.
