“Het ziekenhuis is als een museum van het leven", vindt schrijver en kunstenaar Mirthe Berentsen, “een plek waar het leven begint en soms eindigt. Maar er zijn geen huizen, geen eengezinswoningen; het is een versmelting, een collectief, een afspiegeling van hoe ik de wereld graag zou zien. En waar veel kunst is, die als vanzelfsprekend deel van het leven uitmaakt.” 

Tekst: Sandra Smets • Foto's: Mark Horn

erentsen vertelt erover op locatie AMC, waar ze op verzoek van Amsterdam UMC een tentoonstelling samenstelt van werken uit de kunstcollectie. Ze kent het ziekenhuis als een geruststellende plek, waar haar kind is geboren en waar ze als patiënt regelmatig zelf komt. Hier opent ze in mei een expositie in de Brummelkamp Galerie en start ze een huifkartocht langs culturele instellingen door het land, in navolging van de legendarische huifkartocht van de Dolle Mina’s in 1972. Tijdens haar tocht spreekt ze met schrijvers, kunstenaars en activisten over haar onderzoeksgebied: het kerngezin. Dat is een samenleefstructuur die zo’n twee à drie eeuwen geleden opkwam – historisch best kort. “Vóór die tijd leefden mensen meer collectief. Ook zorgen en kinderen grootbrengen gebeurde samen. Het terugbrengen van zorgtaken tot het kerngezin heeft vrouwen en kinderen steeds verder geïsoleerd van de gemeenschap", stelt ze. “Dat is een politieke keuze geweest.”

Mirthe Berentsen selecteert kunstwerken in het depot van Amsterdam UMC voor de expositie die vanaf mei plaatsvindt in de Brummelkamp Galerie.

Nostalgie

Die ontwikkeling analyseert ze in We moeten het hebben over het gezin, haar nieuwste boek dat dit voorjaar bij uitgeverij Das Mag verschijnt. Hoe past dit thema in een tentoonstelling? “Ik toon zo’n dertig kunstwerken, vooral uit de collectie van het ziekenhuis. Ze gaan over zorg, geboorte, geweld; over intergenerationele trauma’s in het gezin, waar je als kind afhankelijk bent van twee volwassenen die hun eigen gezinspatronen herhalen. Daar zit een besmettingsgevaar in, waar verschillende kunstwerken naar verwijzen. Tala Madani bijvoorbeeld kaart het op humoristische wijze aan in haar serie Shit Moms, die op de cover van mijn boek staat, over een moeder die overal sporen van poep achterlaat. Een ander werk is Daybed van Alexandra Leykauf, die een foto bewerkte met een nostalgie naar een tijd die nooit heeft bestaan. In de jaren vijftig, toen het geromantiseerde idee van ‘het gezin als hoeksteen van de maatschappij’ zo werd gevierd, leefden vrouwen op valium. Er waren instituten waar moeders ‘tot rust’ konden komen terwijl ze gebukt gingen onder burnouts en postnatale depressies die nog geen naam hadden. In Daybed zie ik een soort horizon, rust nemen als je het nodig hebt, als verzet tegen het snelle productieve wezen moeten zijn.”

Bastion

Berentsen ontrafelt in haar boek mythes rond het gezin, zorg, liefde, en traceert de huidige zorg­crisis naar de afbraak van die vroegere collectieve samenleving. “Het kerngezin is een patriarchaal construct, gebaseerd op uitsluiting. Het maakte het voor mannen mogelijk om zich te ontplooien en het publieke, werkende leven neer te zetten als belangrijkste deel van de samenleving. Daarom zeggen feministen dat het persoonlijke leven altijd politiek is. Het kerngezin kwam tegelijk op met het kapitalisme, omdat je mensen het beste kunt onderdrukken als je ze isoleert van de gemeenschap. Het is een sprookje dat het kerngezin de beste manier van samenleven is. Integendeel. Statistisch gezien is thuis, vanwege huiselijk geweld, voor vrouwen en kinderen de gevaarlijkste plek ter wereld.”

Berentsen verwijst naar feministen die aangeven dat gelijkheid tussen man en vrouw onmogelijk is als we het kerngezin aanhouden. “Vrouwen nemen nog altijd de meeste zorgtaken op zich binnen het gezin en het publieke leven is toebedeeld aan mannen. Dat geldt overal.”

Ook in de kunstwereld? “Zeker, het verandert heel langzaam. Als je een kind krijgt, wordt dat op kunstacademies of door galeries nog steeds gezien als een gebrek aan ambitie. Of neem openingen van tentoonstellingen. Die vinden vaak plaats tussen vijf en acht, spitsuur voor iedereen die thuis een zorgtaak heeft. Zo blijft de kunstwereld, maar ook de wetenschap, een moeilijk toegankelijk bastion voor iedereen met een zorgtaak. Daarom laat ik in de tentoonstelling werk zien van kunstenaars die die norm bevragen, zoals mijn moeder. Zij was kunstenaar, en gehandicapt, en vocht haar leven lang voor toegang tot de systemen, ook die van de kunstwereld.”

Politieke keuzes

Het doel van het project? “Zorgen dat mensen beseffen dat onze geleefde vanzelfsprekendheden, zoals zorg en wonen en liefde, politiek vormgegeven keuzes zijn. En dat als je faalt, dat niet jouw schuld is. Het is onderdeel van een systemisch kapitalistisch probleem.”

Nodigt Berentsen ook uit tot een oplossing? “Ja, tijdens de huifkartocht zijn mensen welkom om in een andere collectieve samenstelling te verkeren, om te laten zien: het kan. Je kunt de wereld anders inrichten. Etymologisch stamt het woord gezin van ‘ghesinde’, wat in de Middeleeuwen reisgezelschap betekende. Dus wat nou als we dat beklemmende kerngezin meer gaan zien als een ‘ghesinde’, een reisgezelschap met wie je dezelfde weg aflegt? De huifkartocht dient voor het oprekken van definities. En dat is wat kunst doet: kunstenaars denken elk dag na over iets wat er nog niet is. Het is het verbeelden van een andere werkelijkheid.” •

Waarom kunst in het ziekenhuis? Wat betekent kunst voor de patiënt en hoe ervaart de arts kunst op de werkvloer? Bekijk de verhalen en werken in deze video.

De tentoonstelling Born in Storms, samengesteld door Mirthe Berentsen, opent op 22 mei in de Brummelkamp Galerie op locatie AMC.  De huifkartocht trekt drie weken langs verschillende musea en culturele instellingen, om op elke locatie met schrijvers, kunstenaars en activisten een aspect van het gezin aan te kaarten. Het boek We moeten het hebben over het gezin verschijnt bij Das Mag. Meer informatie leest u op de website, via de sociale media en in de nieuwsbrief van de afdeling Kunstzaken van Amsterdam UMC.