Twee monumentale tekeningen staan uitgestald in het atelier van Marieke Zwart, door hun breedte passen ze maar net. Ze blijven niet lang meer. Ze zijn aangekocht voor de kunstcollectie van Amsterdam UMC, een passend nieuw thuis.

Tekst: Sandra Smets • Foto's: Mark Horn

e werken gaan over zorg”, zegt Zwart. “Het zijn portretten van een zorgprofessional uit Amsterdam Zuidoost, Joyce Aboagye, die deel uitmaakt van een groot zorgnetwerk waar ook dit ziekenhuis toe behoort.” De ene tekening toont Aboagye terwijl ze een baby verzorgt, een voet van de moeder in het kraambed ligt nog net in beeld. Op de andere tekening legt ze de baby aan bij de moeder. Je ziet het en toch zie je niet alles: sommige details zijn vaag, zodat alle nadruk ligt op Aboagye die aan het werk is. 

De tekeningen behoren tot een serie portretten, ‘Zorg in de Bijlmermeer’, waar Zwart twee jaar geleden mee begon. “Ik woonde zelf pas in Zuidoost en aan de reacties van mensen merkte ik dat ze me zagen als nieuwkomer. Dus dacht ik: hoe kom ik erachter waar ik ben beland, hoe kom ik dichter bij de mensen om me heen? Daarop heb ik twee ervaren zorgverleners in de wijk gevraagd of ik met elk van hen een paar dagen kon meelopen. Joyce is kraamverzorgende en Willemijn Speelman was mijn verloskundige, ik was zelf zwanger.” Dat laatste vergemakkelijkte ook de gesprekken met de mensen bij wie ze binnenkwam. Bovendien werd ze artist in residence bij CBK Zuidoost, in de wijk zelf.

Dekens

Toch was dit project nog niet eenvoudig, vertelt ze in haar atelier. “Omdat ik als witte buitenstaander niet zomaar wat plaatjes wilde schieten en mooie tekeningen maken, ging ik door een proces heen. Ik moest goed weten wat ik wilde zeggen, oftewel: wat is het beeld van de zorg dat ik wil uitdragen?” Die vraag werd de kern. En het antwoord vond ze toen ze de schetsjes en foto’s bekeek die ze tijdens de bezoeken had gemaakt. Daarin vielen haar de vele stoffen en lapjes op. “Ik raakte gefascineerd door de vele dekens, met kleuren en bloemen, en ik dacht: o dat wil ik tekenen met mijn pastelkrijt.” Door die dekens kleur te geven, binnen de schetsmatige contouren van de interieurs, werden ze ook een metafoor: een uitdrukking van warmte, zachtheid, menselijkheid, en dus van het zorgen.

Met potlood, krijt, verf en lagen van papiersoorten, ook een soort dekens, bouwde Zwart de getekende collages op. Daarin zoomde ze in op de momenten van zorg: de intimiteit en professionaliteit waarmee deze vrouwen hun cliënten benaderen. Armbewegingen zette ze schetsmatig naast elkaar. “Want het gaat me meer om de zorgverhouding dan om die handelingen zelf. Ik wilde weg van het te realistische beeld,” zegt Zwart, “ik wilde niet een soort foto of videostill natekenen.”

Voetstuk

Juist dat sprak hem aan, vertelt Menno Dudok van Heel, hoofd Kunstzaken bij Amsterdam UMC. “Dit is geen letterlijke verbeelding van een situatie, het is niet hyperrealistisch. Marieke laat genoeg weg om aan de verbeelding over te laten, daardoor ontstaat een balans. Met deze aankoop plaatsen we niet alleen de autonome kunst op een voetstuk maar ook de zorg. De kunst is er in het ziekenhuis in de eerste plaats voor de patiënten en de medewerkers. Het is mooi om met kunst die brug te slaan.” Tijdens hun ontmoeting wees Dudok van Heel Zwart op een serie etsen die Aat Veldhoen een halve eeuw geleden tijdens operaties tekende in het Wilhelmina Gasthuis - het pand waar nu nota bene het atelier van Zwart gevestigd is. “Toch komt de gezondheidszorg maar weinig in beeld in de kunstcollectie,” vertelt hij. “We hebben een kunstwerk van Afra Eisma, dat vanuit het hart vertrekt. Toepasselijk voor de afdeling waar het getoond wordt, cardiologie. Teun Hocks verbeeldde hoe het is om in een bed te liggen, en dat doet in een ziekenhuis al snel denken aan een ziekenhuisbed.”

Zichtbaar
Voor Dudok van Heel is het een thema dat een nieuw pad kan worden in de kunstcollectie. Voor Zwart is het een manier om andere levens en werelden te ontdekken, buiten de kunst. Na haar studie aan de Rietveld Academie maakte ze voor Buurtzorg Nederland al eens tekeningen van zorgprofessionals, inzoomend op houdingen en handelingen. Die bundelde ze in een publicatie en ook bij deze serie wil ze een boek maken. “Daarin komen onderzoeksdata van Sharon Ratsma van Amsterdam UMC; zij doet onderzoek naar leef- en medische omstandigheden van moeders in Zuidoost. Lynn Berger, die in haar boek ZORG ingaat op de onzichtbaarheid van zorg, schrijft een inleiding over het vak in combinatie met zichtbaarheid. Want zorgmedewerkers treden niet in de spotlights. Die data en tekst dienen om de tekeningen context te geven, want het gaat mij om meer dan de kunstwerken alleen. Ze zijn onderdeel van een hele wereld aan ontmoetingen en teksten.”

Zorgberoepen verdienen meer aandacht, vindt Zwart. Daarom ook het monumentale formaat van de tekeningen, want ze zijn bedoeld als monument: een eerbetoon voor vrouwen van formaat. Om zorg meer zichtbaar te maken, wil ze de tekeningen verwerken in een postercampagne voor in de wijk. De aankoop van de tekeningen door het ziekenhuis versterkt ook die boodschap. Ze komen op de nieuwe verpleegafdelingen van Amsterdam UMC locatie AMC te hangen, vertelt Dudok van Heel. “Daarmee laten we zien dat het ziekenhuis groter is dan wat er in het gebouw gebeurt, het maakt deel uit van een heel zorgnetwerk.”

Zwart beaamt dat: Aboagye en Speelman werken samen met de afdeling Neonatologie van Amsterdam UMC. “De locatie, de wijk: het klopt allemaal dat de tekeningen hier komen te hangen. Het gaat over zorg als universele waarde, over medemenselijkheid, een noodzakelijke staat van zijn. Joyce is heel blij met deze bestemming voor de portretten, dat ze deel worden van het ziekenhuis waar ze mee samenwerkt. Dat maakt de cirkel rond.” •